ABD’nin çip ve GPU ihracatına getirdiği kısıtlamalar, ekosisteminde bir domino etkisi yarattı. Çin merkezli DeepSeek gibi “disruptive” oyuncular ise bu kısıtlamaları avantaja çevirerek, liderlik koltuğuna göz kırpıyor. Peki, Türkiye bu resimde nerede?
Günümüzün küresel liderlik yarışı, fiziksel sınırların ötesine taşınarak dijital zekânın sahnesine kayıyor. Verinin altın, algoritmaların ise yeni nesil fabrikalar olarak görüldüğü bu dönemde, yapay zekâ (artificail intelligence–AI) çipleri stratejik silahlar haline geldi. NomuPay Türkiye Genel Müdürü ve Sabancı Üniversitesi Öğretim Görevlisi Ergi Şener, bu süreci inceleyerek önemli tespitlerde bulunuyor. İşte ayrıntılar…
ABD’nin İhracat Kısıtlamaları
Bu makalede, söz konusu kısıtlamaların nedenleri ve global etkileri; Çin merkezli DeepSeek’in piyasaya çıkışı ve bunun rekabet dinamiklerine etkisi; ülkemizin çip tasarımı ve üretimi konusundaki güncel statüsü ile AI alanındaki konumu ve atması gereken adımları tartışmak istedim. ABD yönetimi, AI uygulamalarında kullanılan gelişmiş çiplerin ihracatını sıkılaştırmak amacıyla yeni bir düzenleme duyurdu. Beyaz Saray tarafından 13 Ocak 2025 tarihinde “Yapay Zekâ Yayılımına İlişkin Geçici Nihai Kural” olarak paylaşılan açıklamada, yapay zekânın hem güvenlik hem de ekonomik güç açısından hızla merkezi bir hale geldiği belirtilmiştir. Bu düzenlemede, ABD’nin güvenliğini ve ekonomik gücünü desteklemek amacıyla, belirli ülkelere yönelik yapay zekâ çipleri ve bunları eğitmek için kullanılan bilgi işlem gücüne erişime yönelik kısıtlamalar öne çıkmıştır. Bu karar, Başkan Joe Biden yönetimi tarafından ulusal güvenlik gerekçesiyle alınmış, Ticaret Bakanlığı’nın teknik önerileri doğrultusunda hayata geçirilmiş, küresel yapay zekâ liderliğini şekillendiren bir hamle olarak öne çıkmaktadır ve temel olarak ABD’nin belirli ülkelere yönelik yapay zekâ teknolojileri ihracatını kontrol altına almayı amaçlamaktadır.
Kısıtlamalardan muaf tutulan “18 müttefik ve ortak” olarak nitelendirilen ülkeler arasında Avustralya, Belçika, Kanada, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Almanya, İrlanda, İtalya, Japonya, Hollanda, Yeni Zelanda, Norveç, Güney Kore, İspanya, İsveç, Tayvan ve Birleşik Krallık bulunmaktadır. Bu ülkeler, belirli güvenlik standartlarını karşılamaları durumunda, çip siparişlerinde lisans gerekliliğinden muaf tutulacaktır. Öte yandan, Türkiye gibi yakın müttefikler dışında kalan ülkeler, ülke başına 50 bin ileri düzey GPU’ya kadar eşdeğer miktarda alım yapabilecektir. Bu sınırlamanın, AI çiplerinin stratejik olarak kontrol edilmesi ve hassas teknolojilerin istenmeyen aktörlerin eline geçmesinin önlenmesi amacıyla getirildiği belirtilmiştir.
Küresel Etkiler
Kısıtlamalar, hızlı bir biçimde küresel teknoloji pazarında önemli etkilere yol açmıştır. Özellikle Nvidia gibi ABD merkezli çip üreticileri, Çin pazarındaki satışlarının sınırlanması nedeniyle finansal baskı altına girmiştir. Nvidia’nın hisseleri, bu gelişmelerin ardından Ocak ayının 2. haftasında %12,9 oranında değer kaybetmiştir ve halen düşmeye devam etmektedir. AI yarışında, ABD’nin bu tür kısıtlamaları, Çin gibi ülkelerin kendi AI teknolojilerini geliştirme çabalarını hızlandırmasına neden olabilir. Nitekim, Çin merkezli DeepSeek’in geliştirdiği AI modeli, düşük maliyetli ve enerji verimli yapısıyla dikkat çekmiş ve çok kısa sürede ABD’li rakiplerine meydan olur bir hale gelmiştir.
DeepSeek’in Piyasaya Çıkışı ve Etkileri
DeepSeek, 2023 yılında kurulan Çin merkezli bir AI girişimidir. Şirket, düşük maliyetle ve az işlem gücü kullanarak yüksek performanslı AI modelleri geliştirmeyi başarmıştır. DeepSeek, GRPO gibi yenilikçi algoritmaları, verimli veri kullanımı, model kompresyonu (AI modellerini daha küçük ve optimize hale getiren teknikleri kullanma) ve donanım optimizasyonu gibi yöntemlerle AI modellerinin enerji ve maliyet verimliliğini artırmıştır. Bu yaklaşım, DeepSeek’in yalnızca daha az kaynak kullanarak çalışmasını değil, aynı zamanda sürdürülebilir bir yapay zekâ ekosistemi oluşturmasını sağlamıştır. Özellikle DeepSeek-V3 modeli, metin tabanlı görevlerde etkileyici bir performans sergilemiş ve OpenAI’ın GPT-4 modeliyle rekabet edebilecek düzeye ulaşmıştır.
DeepSeek’in bu başarısı, AI modellerinin geliştirilmesinde yüksek maliyetli donanımlara olan bağımlılığı sorgulatmış ve daha verimli yöntemlerin mümkün olduğunu göstermiştir. Bu durum, ABD’li teknoloji devlerinin stratejilerini yeniden değerlendirmelerine yol açabilir. DeepSeek’in uygulamaları, özellikle Avrupa’da mobil platformlarda yoğun ilgi görmüş ve iPhone’da en çok indirilen uygulamalar arasında yer almıştır. DeepSeek, AI alanında karmaşık matematiksel ve mantıksal problemleri çözmek için yenilikçi bir yöntem olan Grup Göreceli Politika Optimizasyonu’nu (Group Relative Policy Optimization – GRPO) kullanmaktadır. Bu yöntem, yapay zekâ modellerinin daha etkili ve verimli bir şekilde öğrenmesini sağlar.
GRPO Nedir?
GRPO, yapay zekâya bir durumla karşılaştığında birden fazla eylem seçeneği sunar ve bu eylemlerin sonuçlarını değerlendirir. Ardından, en iyi sonuçları veren eylemleri belirleyerek, gelecekte benzer durumlarda bu eylemleri tercih etmesini sağlar. Bu süreç, yapay zekânın daha hızlı ve doğru kararlar almasına yardımcı olur.
GRPO’nun Avantajları:
Hızlı Öğrenme: Yapay zekâ, farklı eylemleri deneyerek hangilerinin daha iyi sonuçlar verdiğini hızlıca öğrenir.
Esneklik: Farklı durumlara uyum sağlayarak, çeşitli problemleri çözme yeteneğini geliştirir.
Verimlilik: Daha az veri ve hesaplama gücü kullanarak etkili sonuçlar elde eder. DeepSeek’in bu yaklaşımı, yapay zekâ modellerinin karmaşık matematiksel problemleri daha etkili bir şekilde çözmesine olanak tanır ve bu alanda önemli bir yenilik olarak kabul edilir.
DeepSeek’in Öne Çıkan Özellikleri
DeepSeek’in öne çıkan özelliklerini paylaşmak gerekirse: Enerji Verimliliği ve Maliyet Avantajı: DeepSeek’in en önemli farklılaşma noktalarından biri, yüksek işlem gücüne ihtiyaç duymadan etkileyici bir performans sergileyebilmesidir. Bu, hem enerji maliyetlerini düşürmekte hem de daha çevre dostu bir yaklaşım sunmaktadır. DeepSeek bunun için “mixture of experts” (uzmanların karışımı) adı verilen bir mimari kullanarak, her görev için yalnızca gerekli olan uzman alt modelleri etkinleştirir. Bu sayede, işlem gücü ve enerji tüketimini optimize edebilmektedir. Kullanıcı Dostu Uygulamalar: DeepSeek, bireysel tüketici odaklı bir yaklaşım benimseyerek, kullanıcı deneyimini merkezine koymaktadır. ChatGPT ve benzeri platformlardan farklı olarak, DeepSeek, kullanıcıların gerçek zamanlı ihtiyaçlarına yönelik daha özelleştirilmiş çözümler sunar.
Hedefe Yönelik Özelleştirme: DeepSeek, kullanıcıların spesifik ihtiyaçlarına göre özelleştirilmiş içerikler ve işlevler sunar. Örneğin, metin tabanlı görevlerde profesyonel kullanıcıların içerik formatlama, finansal analiz raporları oluşturma veya kodlama gereksinimlerine göre uyarlanabilir bir yapı sağlar. ChatGPT’nin genelleştirilmiş bir yaklaşıma sahip olmasına karşın, DeepSeek daha niş kullanıcı deneyimlerine odaklanır.
Çok Dilli ve Kültürel Adaptasyon: DeepSeek, çoklu dil desteğini ChatGPT’den daha ileri seviyeye taşımış ve belirli kültürel bağlamlara duyarlı bir içerik üretim sistemi geliştirmiştir. Özellikle Avrupa ve Asya pazarlarına özel yerelleştirme stratejileri, kullanıcı deneyimini artıran unsurlardır.
Alternatif AI Eğitim Modelleri: Geleneksel AI modellerine kıyasla daha az veri ve kaynak kullanarak üstün sonuçlar elde etmesi, DeepSeek’i hem teknolojik hem de ekonomik açıdan disruptive bir oyuncu haline getirmektedir. DeepSeek, “pure reinforcement learning” (saf pekiştirmeli öğrenme) yaklaşımını kullanarak, denetimsiz verilerle yüksek performanslı modeller geliştirmiştir. Bu yöntem, daha az veri ve kaynak kullanarak üstün sonuçlar elde etmelerini sağlamıştır.
Algoritma Şeffaflığı: DeepSeek, kullanıcılarına algoritmalarının çalışma prensipleri ve karar mekanizmaları hakkında daha fazla bilgi sunmaktadır. Örneğin: ChatGPT, genellikle bir “kara kutu” olarak eleştirilir; sonuçların nasıl oluşturulduğu konusunda kullanıcıya sınırlı bilgi verir. DeepSeek, üretilen sonuçların hangi verilere ve modelleme yöntemlerine dayandığını açıklayan özetler sunar. Bu, özellikle profesyonel kullanıcılar için kritik bir avantajdır.
Veri Kullanımı ve Güvenliği: DeepSeek, kullanıcı verilerinin işlenmesi ve saklanması konusunda tam şeffaflık sağlar.Kullanıcılar, verilerinin nasıl işlendiğini gerçek zamanlı olarak görebilir ve verilerinin hangi amaçlarla kullanıldığını detaylı bir şekilde öğrenebilir. DeepSeek ayrıca, kullanıcı verilerinin ticari amaçlarla üçüncü taraflarla paylaşılmadığını açıkça garanti eder. ChatGPT’nin veri politikası bu konuda daha az ayrıntı sunar ve zaman zaman kullanıcılar tarafından eleştirilir.
Etik ve Sorumluluk Raporlaması: DeepSeek, düzenli olarak etik sorumluluk raporları yayımlayarak, modelin olası yanlılıkları ve sınırlamaları konusunda kullanıcılarını bilgilendirir. Örneğin: Yapay zekânın ürettiği içeriklerin doğruluk oranları veya hangi veri setlerinin kullanıldığı gibi bilgiler kullanıcılarla paylaşılır.
Türkiye’nin Güncel Durumu
Türkiye’de, son zamanlarda çip tasarımı ve üretimine yönelik önemli girişimler ve yatırımlar yapılmaktadır. Özellikle savunma sanayii ve teknoloji sektörlerinde yerli çip üretimi konusunda çeşitli projeler yürütülmektedir. Ayrıca, üniversiteler ve araştırma merkezleri bünyesinde çip tasarımı üzerine çalışmalar yürütülmektedir. Bununla birlikte, Türkiye’nin çip üretiminde dışa bağımlılığını azaltmak ve küresel rekabette daha güçlü bir konuma gelmek için atması gereken adımlar bulunmaktadır: Altyapı Yatırımları: Çip üretimi için gerekli olan ileri teknolojiye sahip üretim tesislerinin kurulması ve mevcut tesislerin modernize edilmesi gerekmektedir. İnsan Kaynağına Yatırım: Çip tasarımı ve üretimi konusunda uzmanlaşmış mühendis ve teknisyenlerin yetiştirilmesi için üniversitelerde ilgili programlar açılmalı ve mevcut programlar güçlendirilmelidir. Bu doğrultuda, AI alanında uzmanlaşmış insan kaynağını artırmak için üniversitelerde ilgili programlar teşvik edilmeli ve ortaokul lise düzeyinde AI farkındalığı artırılmalıdır. Türkiye’de çip tasarımı konusunda önemli bir insan kaynağı bulunuyor. Örneğin, Sabancı Üniversitesi kurulmadan önce Prof. Dr. Oğuz Babüroğlu tarafından gerçekleştirilen Arama Konferansı sonrası tasarlanan bölümlerden biri Mikroelektronik Mühendisliğiydi ve aralarında benim de olduğum ilk mezunlardan oldukça önemli sayıda insan bu eğitimi ve uzmanlığa sahip olarak mezun oldu. Hatta Üniversite’nin su anki Rektörü Prof. Dr. Yusuf Leblebici de bu alanda Dünyada en önde gelen akademisyenlerden olup kitapları Amerika’daki pek çok üniversitede doktora seviyesinde dahi okutulmaktadır. Ancak, bugün Sabancı Üniversitesi’nde bile Mikroelektronik Mühendisliği Bolumu, Elektronik Mühendisliği altında yer alacak şekilde yeniden yapılandırıldı. Ar-Ge Yatırımları: AI araştırma ve geliştirme faaliyetlerine yönelik kamu ve özel sektör yatırımları artırılmalı, üniversite-sanayi işbirliğine bu doğrultuda yön vermek gerekmektedir. Uluslararası İş Birlikleri: Küresel AI ekosistemine entegre olmak için uluslararası iş birlikleri ve ortaklıklar kurulmalıdır. Özellikle teknoloji transferi ve bilgi paylaşımı konularında stratejik ortaklıklar geliştirilmelidir. Yurt dışında çip tasarımına yönelik çalışmalar gerçekleştirilen Türk araştırmacılar ve akademisyenler ile köprüler kurulmalıdır. Düzenleyici Çerçeve: AI uygulamalarının etik ve güvenli kullanımını sağlamak için uygun düzenleyici çerçeveler oluşturulmalıdır. Yapay zekâ yarışında öne çıkacak ülkeler, yalnızca ekonomik değil, aynı zamanda politik güç dengesini de şekillendirecek. Türkiye, bu yarışta proaktif ve stratejik bir oyuncu haline gelmek zorunda. Çip üretimi ve yapay zekâ teknolojilerine yapılacak yatırımlar, ülkemizin yalnızca bu alanda bağımsızlık kazanmasını değil, küresel rekabetin oyun kurucularından biri olmasını sağlayabilir. Şimdi adım atmanın tam zamanı: Geleceği kodlamak için gereken altyapıyı inşa etmeliyiz…