Trump yönetimiyle İran arasındaki gerilim artarken, Avrupa da ikisi arasında sıkışmış durumda. ABD yenilediği ekonomik yaptırımlarla baskıları artırırken, Tahran da misillemede bulunacağı mesajını veriyor. Bu arada Brüksel ve İngiltere, Fransa ve Almanya’daki ulusal hükümetler her iki tarafça eleştiriliyor. İran Avrupa’yı ABD’ye boyun eğmekle suçlarken, Beyaz Saray ise Avrupa’nın Tahran yönetimine karşı yumuşak davrandığı görüşünde. İtan Dışişleri Bakanı Muhammed Javad Zarif’e göre, Avrupalılar “ikna edici bir tonda” konuşuyor ama “aynı zamanda harekete geçmeleri de gerekiyor.”
Ancak Avrupa’nın çabalarını da beyhude olarak tanımlamak yersiz.
Nitekim Paris, Berlin ve Londra ocak ayında özel bir para transfer sistemi olan Instex’i gündeme getirdi. Bu sistem sayesinde ABD baypas edilerek, sınır ötesi finansal işlemlere gerek kalmadan İran ve Avrupa arasında ticaret sürdürülebilecek. Böylece İran bankaları SWIFT bankacılık ağından muaf olacak ve uluslararası iş dünyası da bu yeni ağ üzerinden ülkedeki ticari faaliyetlerini sürdürebilecek.
İnstex’i bir takas kurumu olarak kullanmanın amacı, İran ve Avrupa’daki alıcı ve satıcıların ülke dışına para transferi yapmadan para döngüsünü sağlayabilmeleri. Bu biraz karmaşık bir sistem ancak şöyle açıklayabiliriz: Diyelim ki Avrupalı bir tüccar İranlı bir tedarikçiden doğalgaz satın almak istiyor; Avrupalı bir imalatçı da İranlı bir şirkete uçak yedek parçası satma niyetinde. Bu durumda Avrupalı tüccar İranlılara doğalgaz için para ödeyeceği yerde parayı Avrupalı yedek parça üreticisine gönderiyor. Aynı zamanda İranlı uçak şirketi de Avrupa’ya gönderilen doğalgaz için vatandaşı olan doğalgaz tedarikçisine ödeme yapacak. Böylece sınır ötesi bir para akışı gerçekleşmeyecek.
Zarif Avrupa’nın bu sistemi hayata geçirmekte ayak sürüdüğünü, gönülsüz davrandığını söylüyor. Ancak bu şikayetlerin yüzde yüz yerinde olduğu da söylenemez. Evet, Instex halen ilerleme aşamasındaki bir çalışma; somut bir uygulama olmaktan çok bir taslak. Ancak ABD baskısı altında aralarındaki birliğin çatırdadığı Londra, Paris ve Berlin için bu finansal sisteme yönelik taahhüt başlı başına bir başarı. Öte yandan, henüz doların egemenliğini sarsacak konumdan çok uzak olsa bile Amerikan sisteminin bileşenleri de olası riskleri değerlendiriyor.
İran’da ise resmi ağızlardan dile getirilen kuşkulara rağmen Instex’in ilerlediğine dair işaretler var. Instex’in tam olarak oturması ve etkin olarak çalışması muhtemelen yıllar sürecek. Ancak siyasi bir amaca şimdiden hizmet etmeye başladı: İran’a nükleer anlaşmaya sadık kalması için bir araç sunarken, ABD’ye de yaptırımların ayağına dolanabileceği mesajını veriyor. (BLOOMBERG/çev: Anahid Hazaryan)